تکواژ

تکواژ ( morpheme )                                                                                                                                                   

ـ نام های دیگر : واژک ، مورفم ، ساخت واژه ، سازه .

ـ تکواژ به عنوان عنصر ساختمانی کلمه ، کوچک ترین واحد ( سازه ) معنی دار زبان است که قابل تجزیه به واحد های معنادار کوچک تر نباشد

ـ تکواژ ممکن است از یک یا چند « واج » ساخته شده باشد ؛ مثال : کتابی  « کتاب » ( چند واجی ) + « ی » ( یک واجی )

ـ بعضی تکواژها تجلّی آوایی ندارند که به آن ها تکواژ صفر می گویند ؛ علی رفت : علی + رفت + Ø ( شناسه ی سوم شخص مفرد ماضی )

ـ تکواژ صفر را با علامت ( 0 ) هم نشان می دهند : تکالیف + را + نوشت + 0 ( تکواژ های نوشت عبارتند از :نویس + ت + 0 )

ـ تعداد تکواژها در زبان ، بر خلاف واج  ، نامحدود است و این یکی از تفاوت های واج و تکواژ است .

                                               1ـ تکواژی است که می تواند بی همراهی تکواژی دیگر در جمله ظاهر شود و معنای مستقلی داشته باشد .

                                                                                1ـ تکواژی که ممکن است به تنهایی به صورت واژه ی ساده به کار رود یا پایه ی واژه

                         1- آزاد                         قاموسی           را در واژه های فعل یا غیر فعل تشکیل دهد : سیم ، ساز ، آ ( در « می آیم » )

                          ( مستقل )                      ( واژگانی )        2ـ تکواژهای واژگانی فهرستی باز را تشکیل می دهند ، زیرا امکان کاستن یا افزودن

                                               2ـ انواع                                     آن ها وجود دارد .

                                                                                         1- تکواژهایی که به صورت واژه به کار می روند امّا تعداد آن ها محدود و مشخّص

                                                                                             است و معنی ، نقش یا رابطه ی دستوری خاصّی را نشان می دهند .

ـ انواع تکواژ                                                 دستوری        2- ضمایر ( من ، تو ، او، ما ، شما ، آن ها ، خود ، ... ) حروف اضافه ( از ، به ، برای ،

                                                                    ( نقشی )           جز ، با ، بر ، بی ،  ... ) حروف ربط ( و ، ولی ، امّا ، یا ، که ، زیرا ، ... ) ، حروفندا

                                                                                             ( ای ، یا ، ایا ، ... ) .

                            1- تکواژی است که نمی تواند به تنهایی در جمله ظاهر شود بلکه حتماً باید به یک یا چند تکواژ دیگر بپیوندد .

                                                                     1- تکواژ هایی که تنها به عنوان پیشوند یا پسوند یا میانوند به همراه پایه ی واژگانی فعل

                                                                          یا غیر فعل به کار می روند و از این راه ، معمولاً ، واژه ی جدیدی پدید می آورند ؛

     2- وابسته                       اشتقاقی            مثل « مند » در « سالمند » که معنای سال را عوض کرده است .                                 

         ( وند )                                                  2- تعداد این تکواژ ها زیاد است بنابراین بهتر است وند های تصریفی را بشناسیم و هر

                                                                         وندی که تصریفی نبود آن را اشتقاقی به شمار آوریم .

                            2- انواع    

                                                              1-  تکواژهایی که تأثیری در نوع ساختمان کلمه ندارند فقط موقعیت کلمه را در جمله

                                            تصریفی          تغییر می دهند که انواعی دارند :

                                                                                                             نشانه های جمع : ها ، ان ، ون ، ین ، ات : کتاب ها

                                                                               1- در اسم ها         « ی » نکره : کتابـی

                                                              2- انواع      2- « تر » و « ترین » در قید و صفت :  شجاعانه تر ، خوبترین                      

                                                                                                           « می » ، « بـِ » ، « نـ ِ » ، « نـَ » ، « ـه » : بـِروم

                                                                               3- در افعال             نشانه های ماضی « د » ، « ید » ، « ت » ، « اد » : خرید

                                                                                                 شناسه ها « ـَ م ، ی ،0 / ـَ د ، یم ، ید ، ـَ ند » : خریدی

ـ به تکواژ های اشتقاقی و تصریفی تکواژهای دستوری نیز می گویند و بر همین اساس گروهی از زبانشناسان به بیش از دونوع تکواژ اعتـــقادی

   ندارند و کل تکواژ ها را به دو نوع  آزاد و دستوری می نامند . به عبارت دیگر تکواژهای نامحدود را تکواژ های قاموسی و تکواژهای محدود را دستوری می دانند .نکته ی قابل ذکر این که تکواژهای قاموسی اگرچه نامحدودند و در اصطلاح فهرستی باز دارند امّا بسامد آن ها در زبان خیلی کمتر از تکواژهای دستوری است به عنوان مثال تکواژ قاموسی « سنگ » را چقدر در طول روز استفاده می کنیم امّا در مقایسه ، چقدر از تکواژ دستوری « از » استفاده می شود .

 تکواژ گسسته

 تکواژهایی که جدا ازهم به نظر می رسند امّا در اصل یکی بیشتر نیستند مثلاً در این جمله : چه هوایی ! که « چه ... ی » در مجموع یک تکواژ بیشتر نیست یا در این عبارت : هر کتابی . « هر ... ی » یک تکواژ است .

آمیزه

گاهی اوقات خصوصیات صرفی و نحوی بعضی تکواژها به گونه ای با هم می آمیزند که مرز آن ها قابل تشخیص نیست به این گونه تکواژها    « آمیزه » می گویند ؛ به عنوان مثال « را » در این جمله : کتاب را خواندم .که از نظر صرفی نشانه ی معرفه است و از نظر نحوی نشانه ی مفعول.

 تکواژ اختیاری و تکواژ اجباری

تکواژ اختیاری تکواژی است که حذف آن تغییری در ساخت نحوی و معنایی جمله  نمی دهد ؛ مثلاً در این جمله : من رفتم . اگر « من » حذف شود جمله از نظر نحوی و معنایی هیچ تغییری نمی کند یا در این جمله : مطلبی را خواندم . که می توان « را » را حذف کرد : مطلبی خواندم .

امّا تکواژ اجباری قابل حذف نیست ؛ مثل شناسه ها در فعل : «  من رفتم » را نمی توان گفت : من رفت .

واژه بست 

ـ واژه بست ها نوعی از تکواژهای دستوری هستند که دارای ویژگی های زیرند :

                   1- به دنبال واژه می چسبند امّا جزیی از آن واژه به شمار نمی آیند . ( دلیل نام گذاری آن ، همین است .)

  ویژگی ها     2- به ساخت یا رابطه ی دستوری خاصی اشاره می کنند .

                   3- از لحاظ آوایی تکیه ی اصلی بر آن ها ظاهر نمی شود .

             1- نقش نمای اضافه « ـِ » : هوای ِ پاییز .

             2- نقش نمای وصفی « ـِ » : هوای ِ تمییز .

             3- فعل های پی بستی « ـَ م ، ـ ی ، یم ، ـ ید ، ـَ ند » : خوبــَم .

انواع       4- ضمایر متّصل « ـَ م ، ـَ ت ، ـَ ش ، ـِ مان ، ـِ تان ، ـِ شان » : کتابــِمان ، برایــَت ، ازَش .

             5- حرف عطف « ـُ » : کتاب و دفتر .

             6- علامت ندا « ا » : حافظـا .

             7- نشانه ی معرفه « ـِ ش » : محلـش خوب است .

ـ به واژه بست « تکواژ آزاد استثنایی » هم می گویند ؛ زیرا تکواژ آزاد باید به گونه ای باشد که خودش به تنهایی کاربرد داشته باشد و از همین

 رو آن را « مستقل » می نامند ؛ امّا واژه بست ها همان طور که دیدیم کاربرد مستقل ندارند . 

 چسبانه

هرگاه تکواژ فقط از یک واج ( phonem ) پدید آید آن را چسبانه می نامند و از آن جایی که این تکواژ ها در آخر کلمه می آیند به آن پی واژه

نیز می گویند ؛ مثال : 1- تخت + ـه : تخته     2- حسین + ا : حسینا ( = ای حسین )     3- رنگ + ی : رنگی       4- اخم + و : اخمو  .