هم اندیشی ادبیات فارسی دبیرستان دکتر حسابی( رضا رشیدی)

تبادل نظر در مورد درس ادبیات پارسی دبیرستان

هم اندیشی ادبیات فارسی دبیرستان دکتر حسابی( رضا رشیدی)

تبادل نظر در مورد درس ادبیات پارسی دبیرستان

خود آزمایی های عروض وقافیه

خود آزمایی های قافیه

بخش قافیه

خود آزمایی ص 7

خود آزمایی های قافیه

بخش قافیه

خود آزمایی ص 7

1 - « و » در واژه های : وقت و نا ورد . « ی » در واژه ی ( یاد ) چون حرف اوّل هجاست .

2 – تعداد صامت ها 23 تاست ء (= ع) ، ب ، پ ،‌ ت (= ط) ج ، چ ، ح (= هـ) خ ، د ، ر ، ز (= ذ ، ظ ، ض) ، ژ ، س (= ث ، ص ) ، ش ، غ ( = ق ) ، ف ، ک ، گ ، ل ، م ، ن و ( درکلمه هایی مثل : وام یا وصل ) ی ( در کلمه هایی مثل : یزد ، یار )

مصوّت ها 6 تا هستند : مصوّت های کوتاه ــَـِـُـ ، مصوّت های بلند : ا او ی

3 – خواستن : / خ / ، / ا / ، / س / ، / ت / ، / ـَـ / ، / ن / = 6 واج

ژنده : / ژ / ، / ـِـ / ، / ن / ، / د / ، / ـِـ / = 5 واج

سلسله : / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / ـِـ / = 7 واج

محو : / م / ، / ـَـ / ، / ح / ،‌ / و / = 4 واج

خودآزمایی صص 18 – 17 – 16 – 15

الف )

منم که دیده به دیدار دوست کردم باز چه شکر گویمت ای کارساز بنده نواز

واژه های قافیه : باز ، بنده نواز / حروف الحاقی : ندارد / حروف اصلی : از / قاعده ی 2

ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

واژه های قافیه : ارس ، نفس / حروف الحاقی : ندارد / حروف اصلی : ـَـ س / قاعده ی 2

یار بد ماراست هین بگریز از او تا نریزد بر تو زهر آن زشت خو

واژه های قافیه : او ، زشت خو / حروف الحاقی ندارد / حرف اصلی : و / قاعده ی 1

هر یکی دیوار اگر باشد جدا سقف چون باشد معلق بر هوا

واژه های قافیه : جدا ، هوا / حروف الحاقی ندارد / حرف اصلی : 1 / قاعده ی 1

ما را همه شب نمی برد خواب ای خفته ی روزگار دریاب

واژه های قافیه : خواب ، دریاب / حروف الحاقی ندارد / حروف اصلی : ا ب / قاعده ی 2

نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست

واژه های قافیه : دوست ، پوست / حروف الحاقی ندارد / حروف اصلی : وست / قاعده ی 2

من از ابر بینم همی بادونم ندانم که نرگس چرا شد دُژم

واژه های قافیه : نَم ، دژم / حروف الحاقی ندارد / حروف اصلی : ـَـ م / قاعده ی 2

مکن شهریارا دل ما نژند میاور به جان من و خود گزند

واژه های قافیه : نژند ، گزند / حروف الحاقی ندارد / حروف اصلی : ـَـ ند / قاعده ی 2

ب )

ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست ؟ منزل آن مه عاشق کش عیّار کجاست ؟

ردیف : کجاست / واژه های قافیه : یار ، عیار / حروف قافیه : ار / حرف الحاقی ندارد / حروف اصلی : ار / قاعده ی 2

توجّه : « ی » پیش از « ار » اضافی است و جزء حروف قافیه محسوب نمی شود مثلاً می توان این دو واژه را با « مار » یا « کار » قافیه کرد . ( طبق تبصره 5 )‌

سرشک زمین بر هوا شد گوا به نزدیک خورشید فرمانروا

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : گوا ، فرمانروا / حروف قافیه : « ا » / حرف الحاقی ندارد / حروف اصلی : « ا » / قاعده ی 1

کاشکی جز تو کسی داشتمی یا به تو دسترسی داشتمی

ردیف : داشتمی / واژه های قافیه : کسی ، دسترسی / حروف قافیه / ـَـ س + ی / حرف الحاقی : « ی » حروف اصلی : ـَـ س / قاعده ی 2

مرا پرسی که چونی ؟ چونم ای دل جگر پر درد و دل پرخونم ای دل

ردیف : ای دل / واژه های قافیه : چونم ، پرخونم / حروف قافیه : ون + ـَـ م/ حروف الحاقی : ـَـ م/ حروف اصلی : ون / قاعده ی 2

چندان که گفتم غم با طبیبان درمان نکردند مسکین غریبان

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : طبیبان ، غریبان / حروف قافیه : یب + ان / حروف الحاقی : ان / حروف اصلی : یب / قاعده ی 2

خاک دل آن روز که می بیختند شبنمی از عشق بر آن ریختند

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : می بیختند ، ریختند / حروف قافیه : یخت + ـَـ ند / حروف الحاقی : ـَـ ند / حروف اصلی : یخت / قاعده ی 2

ز دو دیده خون فشانم زغمت شب جدایی چه کنم که هست این ها گل باغ آشنایی

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : جدایی ، آشنایی / حروف قافیه : ا + یی / حروف الحاقی : یی / حرف اصلی : « ا » / قاعده ی 1

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

ردیف : آرزوست/ واژه های قافیه :‌ گلستانم ، فراوانم/ حروف قافیه : ان + ـَـ م/ حروف الحاقی : ـَـ م/ حروف اصلی : ان/ قاعده ی 2

آتش قهر برافروخته اند خانمان ضعفا سوخته اند

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : برافروخته اند ، سوخته اند / حروف قافیه : وخت + ـِـ اند / حروف الحاقی : ـِـ اند / حروف اصلی : وخت / قاعده ی 2

گر مستمند و با دل غمگینم خیره مکن ملامت چند نیم

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : غمگینم ، چندینم / حروف قافیه : ین + ـَـ م / حروف الحاقی : ـَـ م حروف اصلی : ین/ قاعده ی 2

نشاط جوانی ز پیران مجوی که آب روان باز ناید به جوی

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : مجوی ، جوی / حروف قافیـه : و + ی / حروف الحـاقی : ی / حرف اصلی : و /

قاعده ی 1

ما به روی دوستمان از بوستان آسوده ایم گر بهار آید و گر باد خزان آسوده ایم

ردیف : آسـوده ایم / واژه های قافیـه : بوستان و خزان / حروف قافیه : ان / حروف الحاقی : ندارد / حروف اصلی : ان / قاعده ی 2

آن دل که به زلف یار خود بستیمش هر چند گسست باز پیوستیمش

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : بستیمش ، پیوستیمش / حروف قافیه : ـَـ ست +‌ یمش / حروف الحاقی : یِمَش / حروف اصلی : ـَـ ست / قاعده ی 2

دیده دریا کنم و صبر به صحرا فنکنم واندرین کار دل خویش به دریا فکنم

ردیف : فکنم / واژه های صحرا ، دریا / حروف قافیه : « ا » / حروف الحاقی : ندارد / حرف اصلی : « ا » / قاعده ی 1

ما درس سحر در ره میخانه نهادیم محصول دعا در ره جانانه نهادیم

ردیف : نهادیم / واژه های قافیه : میخانه ، جانانه / حروف قافیه : ان + ـِـ/ حرف الحاقی : ـِـ/ حروف اصلی : ان / قاعده ی 2

ج )

هر آنکس که بر دزد رحمت کُند به بازوی خود کاروان می زَند

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : کُنَد ، می زَنَد / حروف قافیه : ـُـ ن + ـَـ د ، ـَـ ن + ـَـ د / حروف الحاقی : ـَـ د / حروف اصلی : ( ـُـ ن ، ـَـ ن ) / قاعده ی 2 . طبق تبصره ی 3 اگر در قاعده ی 2 یعنی مصوّت + صامت ( + صامت ) مصوّت کوتاه باشد و قافیه ، حروف الحاقی داشته باشد ، این مصوّت کوتاه می تواند متفاوت باشد .

اگر تو فارغی از حال دوستان یارا فراغت تو میسّر نمی شود ما را

ردیف : را / واژه های قافیه : یا ( + ر ) ، ما / حروف قافیه : « ا » / حرف الحاقی : ندارد / حرف اصلی : « ا » /

قاعده ی 1

تبصره ی مربوط به این بیت از کتاب حذف شده است ، امّا تمرین باقی مانده است توضیح آن که گاهی بخشی از ردیف از حروف اصلی قافیه گرفته می شود در مصراع اوّل « یار + ا » و در مصراع دوم « ما + را » واژه قافیه و ردیف است .

کنون با خرد باید انباز گشت که فردا نماند ره بازگشت

ردیف : گشت / واژه های قافیه : انباز ، باز / حروف قافیه : از / حروف الحاقی : ندارد / حروف اصلی : از / قاعده ی 2

طبق تبصره ی 4 در این بیت « باز » پیشوند است و واژه ی قافیه قرار گرفته است و قافیه صحیح است .

چنان در قید مهرت پای بندم که گویی آهویی سر در کمندم

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : پای بندم ، کمندم / حروف قافیه : ـَـ ند + ـَـ م / حروف الحاقی : ـَـ م / حروف اصلی : ـَـ ند / قاعده ی 2

طبق تبصره ی 1اگر واژه های قافیه حرف یا حروف الحاقی داشته باشند جزء حروف مشترک قافیه اند و رعایت آن ها لازم است ، پس قافیه درست است .

بگفتا که این مرد بد می کند نه با من که با نفس خود می کند

ردیف : می کند / واژه های قافیه : بَد ، خود / حروف قافیه : ـَـ د / حروف الحاقی : ندارد / حروف اصلی : ـَـ د / قاعده ی 2

در این شعر تلفظ « خود » شکل قدیمی دارد و به صورت « خد » و با تلفظ امروز غلط به نظر می رسد ولیکن به سبب واو معدوله تلفظ منطبق با « بَد » است و قافیه درست می باشد . این تمرین مربوط است به تبصره 9 که از کتاب حذف شده است .

که گر آفتاب است یک ذره نیست وگر هفت دریاست یک قطره نیست

ردیف :‌ نیست / واژه های قافیه : ذره ، قطره / حروف قافیه : ( ـَـ ر ر ، ـَـ ط ر + حرف الحاقی ـِـ ) حروف اصلی : ـَـ ر ر ـَـ طر ـ قافیه عیب دارد زیرا حروف اصلی در دو واژه تفاوت دارد .

در این زمانه بُتی نیست از تو نیکو تر نه بر تو بر ثمنی از رهیت مشفق تر

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : نیکوتر ، مشفق تر / حروف قافیه : تَر / / حروف اصلی : ـَـ ر قافیه صحیح نیست .

زیرا طبق تبصره ی 4 پسوند ها اگر در حکم قافیه قرار گیرند در صورتی که تکراری باشند قافیه نادرست است .

دنیـا نیر زد آن که پریشـان کنی دلی زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی

گر من سخن درشت نگویم تو نشنوی بی جهد از آینه نبرد رنگ ، صیقلی

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : دِلی ، عاقِلی ،‌ صیقَلی/ حروف قافیه : ـَـِـ ل + ی/ حرف الحاقی : ی/ حروف اصلی : ـَـِـ ل قاعده ی 2 طبق تبصره ی 3 در قاعده ی2 یعنی مصوّت + صامت ( + صامت ) اگر مصوّت کوتاه باشد و قافیه ، حروفِ الحاقی داشته باشد ، این مصوّت کوتاه می تواند متفاوت باشد .

د )

اشکم دمید

گفتم : « نه پای رفتن نه تاب ماندگاری / درد خزه ی کف جوی این است . » گفت : آری

امّا دو گانه تا کی ؟ / یا موج وش روان شو یا در کنار من باش » گفتم : « دلم گرفته است / مثل سکون ملولم »

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : ماندگاری ، آری / حروف قافیه : ار + ی / حروف الحاقی : ی / حرف اصلی : ار / قاعده ی 2

هـ )

مصراع های یک و سه : ره تاریک با پاهای من پیکار دارد / به سنگ آکنده و دشوار دارد

ردیف : دارد / واژه های قافیه : پیکار ، دشوار / حروف قافیه : ار / قاعده ی 2

مصراع های 5 و6 : جهان تا جنبشی دارد ، رود هر کس به راه خود / عقاب پیر هم غرق است و مست اندر نگاه خود

ردیف :‌ خود / واژه های قافیه : راه ، نگاه / حروف قافیه : اه قاعده ی 2

مصراع های 7 و 8 : نباشد هیچ کار سخت کان را در نیابد فکر آسان ساز / شب از نیمه گذشته است . خروس دهکده برداشته است آواز

ردیف : ندارد / واژه های قافیه : ساز و آواز / حروف قافیه : از / قاعده ی 2