هم اندیشی ادبیات فارسی دبیرستان دکتر حسابی( رضا رشیدی)

تبادل نظر در مورد درس ادبیات پارسی دبیرستان

هم اندیشی ادبیات فارسی دبیرستان دکتر حسابی( رضا رشیدی)

تبادل نظر در مورد درس ادبیات پارسی دبیرستان

درس دوم ادبیات ۲

درس دوم : ادبیّات حماسی : رستم و اشکبوس : فردوسی

بیاموزیم 2 : واج آرایی

درس دوم

ادبیّات حماسی

حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و در اصطلاح شعری است داستانی ، روایی با زمینه ی قهرمانی و رنگ قومی و ملّی که در آن حوادثی بیرون از حدود عادت جریان دارد ؛ حماسه داستان واقعی به اضافه خواسته ها و تمایلات و آرزوهای نیاکان ما در طول تاریخ است ، خواب و رؤیای تحقق ناپذیرآن ها .

انواع منظومه های حماسی در ادبیّات ملل : 1- حماسه ی طبیعی ، 2- حماسه ی مصنوعی

فرق حماسه‌ی طبیعی و مصنوعی :

در حماسه‌ی طبیعی اعمال خارق‌العاده زیاد است امّا در حماسه ی مصنوع رنگ می‌بازد .

حماسه‌های طبیعی تاریخ تدوین مشخّصی ندارند و بر آورده از آرمان یک قوم هستند .

در حماسه‌ی طبیعی پردازنده ی آن معلوم نیست ، نا خودآگاه جمعی یک ملّت است که به صورت شفاهی از یک فرهنگ از نسلی به نسل دیگر به وجود آمده در حالی که حماسه ی مصنوعی پدید آورنده‌اش معلوم است .

ویژگی حماسه :

داستانی

قهرمانی

ملّی

خرق عادت

رستم و اشکبوس

دلبری کجا نام او اشکبوس همی بر خروشید بر سان کوس

کجا : که

بر خروشید : فریاد کشید

کوس : طبل بزرگ

اشکبوس : مشبّه

برسان : مثل ، مانند ، ادات تشبیه

کوس : مشبّهٌ به

وجه شبه : برخروشیدن

معنی : پهلوانی که نام او اشکبوس بود مثل طبل خروشید و فریاد زد .

بیامد که جوید ز ایران نبرد سر هم نبرد اندر آرد به گرد

نبرد : حریف

گرد : خاک

ایران : مجازاً لشکر ایران

سر هم نبرد به گرد آوردن : کنایه از شکست دادن ، معادل پوزه ی کسی را به خاک مالیدن

معنی : آمد که از بین لشکریان ایران حریفی پیدا کند و با حریف خود بجنگد و او را شکست دهد .

بشد تیز رهّام با خود و گبر همی گرد رزم اندر آور به ابر

بشد : رفت

تیز : تند

خود : گلاه جنگ

گبر : زره ، خفتان ، جوشن

رزم : جنگ

مصراع دوم بیت اغراق دارد

ابر و گبر : جناس ناقص اختلافی

خود ، گبر ، رزم : مراعات نظیر

معنی : رهّام با کلاه خود و لباس جنگ ( مسلّح ) خیلی سریع به میدان جنگ آمده بود و سرعت او سبب شده بود که گرد و خاک به آسمان رود .

برآویخت رهّام با اشکبوس برآمد ز هر دو سپه بوق و کوس

برآویخت : جنگ کرد ، گلاویز شد

بوق و کوس برای ایجاد هیجان به صدا درآمد

معنی : رهّام با اشکبوس گلاویز شد و هر دو سپاه برای ایجاد هیجان در جنگ ، بوق و کوس نواختند .

به گرز گران دست برد اشکبوس زمین آهنین شد سپهر آبنوس

گرز : وسیله‌ای جنگی

گران : سنگین

آبنوس : درختی است مخصوص نواحی معتدل ( هند و ماداگاسکار و جزیره ی موریس ) که چوب آن سنگین و سخت و گرانبها است .

زمین و سپهر : تضاد و تناسب یا مراعات نظیر

سپهر آبنوس : کنایه از بلندشدن گرد و خاک

اغراق در بیان عظمت گرز اشکبوس است .

معنی : اشکبوس با گرز محکم و سنگین خود جنگ را آغاز کرد ، زمین برای تحمّل ضربه‌های گرز او مثل آهن شد و آسمان پر از گرد و غبار شد .

برآهیخت رهّام گرز گران غمی شد ز پیکار دست سران

برآهیخت : بلند کرد ، برداشت

گران : سنگین

غمی شد : خسته شد

سران : استعاره از سرداران و فرماندهان

سران ، گران : جناس ناقص اختلافی

پیکار : جنگ

معنی : رهّام گرز سنگینش را برداشت ، دست دو پهلوان از جنگ با گرز خسته شد .

چو رهّام گشت از کشانی ستوه بپیچید زد روی و شد سوی کوه

ستوه : درمانده ، خسته ، ملول

بپیچید زو روی : کنایه از صرف نظر کردن ، فرار کردن ، خودداری کردن [ از جنگ ]

معنی : وقتی که رهّام از دست اشکبوس خسته شد از جنگ کردن صرف نظر کرد و به سمت کوه رفت.

ز قلب سپه اندر آشفت توس بزد اسب کاید بر اشکبوس

قلب : مرکز

برای قلب سپه دو حرف اضافه آمده که ویژگی سبک خراسانی می‌باشد .

معنی : توس فرمانده سپاه از مرکز سپاه عصبانی شد و اسبش را هِی کرد که به سمت اشکبوس بیاید .

تهمتن برآشفت و با توس گفت که رهّام را جام باده ست جفت

تهمتن : لقب رستم ( به معنای درشت اندام و قوی هیکل )

جفت بودن : کنایه از قرین و همنشین بودن

رهّام را جام باده ست جفت : تشخیص دارد یار و هم نشین بودن را به جام باده نسبت داده است .

معنی : رستم عصبانی شد و به توس گفت که رهّام اهل بزم و شرابخواری است و اهل جنگیدن نیست .

تو قلب سپه را به آیین بدار من اکنون پیاده کنم کارزار

قلب : مرکز سپاه

کارزار : جنگ

معنی : تو مرکز سپاه را طبق شیوه‌ی گذشته نگه دار، من الان پیاده به جنگ می‌روم .

کمان به زه را به بازو فکند به بند کمر بر ، بزد تیر چند

کمان به زه : کنایه از آماده بودن کمان

زه : رشته ی باریک تابیده از روده گوسفند ، ابریشم یا فلز

برای بند کمر دو حرف اضافه آورده : ویژگی سبک خراسانی

معنی : رستم کمان آماده به تیراندازی‌اش را به بازو افکند و به کمربندش هم چند تیر زد .

خروشید کای مرد رزم آزمای هماوردت آمد مشو باز جای

خروشید : فریاد زد

رزم آزمای : جنگ جو

« ت » در کلمه هماوردت : مضافٌ الیه

مشو باز جای : فرار نکن

معنی : فریاد زد که ای مرد جنگجو حریف تو آمد ، از میدان فرار مکن .

کشانی بخندید و خیره بماند عنان را گران کرد و او را بخواند

خیره : متعجّب

عنان را گران کردن کنایه از نگه داشتن اسب

بخواند : صدا کرد

گران : سنگین

معنی : اشکبوس کشانی خندید و تعجّب زده شد ، افسار اسب را کشید و ایستاد و او را صدا کرد .

بدو گفت خندان که نام تو چیست تن بی سرت را که خواهد گریست؟

معنی : به او گفت که تو از کدام خاندان و تبار هستی ؟ بعد از این که مُردی چه کسی برایت عزاداری می کند ؟ ( منظور : حتماً می میری )

تهمتن چنین داد پاسخ که نام چه پرسی کزین پس نبینی تو کام

تهمتن : لقب رستم

چه پرسی : استفهام انکاری

معنی : رستم این گونه پاسخ داد که چرا نام مرا می‌پرسی ( نپرس ) که از این به بعد تو به آرزویت نمی‌رسی چون می میری .

مرا مادرم نام مرگ تو کرد زمانه مرا پتک ترک تو کرد

مصراع اوّل واج آرایی صامت / م / دارد که تداعی کننده ی مرگ است .

« را » درعبارت ( مرا مادرم نام مرگ تو کرد ) در مصراع اوّل از نوع فکّ اضافه است . یعنی مادرم نام ِ مرا مرگ تو گذاشت .

مرگ و ترگ : جناس ناقص اختلافی

بیت دارای طنز است .

پتک : چکش

ترگ : کلاه خود

معنی : مادر من نام مرا مرگ تو نهاد ، روزگار مرا وسیله ی مرگ تو قرار داد .

کشانی بود گفت بی بارگی به کشتن دهی سر به یکبارگی

باره : اسب ، فرس

سرمجازاً : وجود

معنی : کشانی گفت : بدون اسب ؟ همین الان می میری ، بدون اسب آمده‌ای ؟ اکنون سرت را به باد می ‌دهی .

تهمتن چنین داد پاسخ بدوی که ای بیهده مرد پرخاشجوی ،

پیاده ندیدی که جنگ آورد سر سرکشان زیر سنگ آورد ؟

موقوف المعانی : علامت موقوف المعانی بودن « ، » است که انتهای بیت اوّل آمده است .

پرخاش جو : ستیزه جو ، جنگ جو ، دلیر ، فتنه جو ، رزم آور

بیت دوم استفهام تأکیدی است

جنگ و سنگ : جناس ناقص اختلافی

سرکش : یاغی ، زورگو

سر زیر سنگ آوردن کنایه از شکست دادن

مصراع دوم بیت دوم واج آرایی صامت / س / و مصوّت / ـَـ /

معنی : رستم این گونه پاسخ داد که ای جنگ جویی که بیهوده می جنگی ، ندیده ای که انسان پیاده به جنگ آید و موفّق شود و زورگویان و یاغیان را به زیر بیندازد و نابود کند ؟

به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ سوار اندر آیند هر سه به جنگ ؟

بیت استفهام انکاری دارد.

واج آرایی صامت / ن / ، / گ /

بیت دارای تحقیر و تمسخر اشکبوس

هر سه حیوان نماد قدرت و شجاعت و با هم تناسب یا مراعات نظیر

معنی : مگر در شهر تو شیر نهنگ و پلنگ ( جانوران معروف به قدرت ) سواره به جنگ می آیند ؟

هم اکنون تو را ای نبرده سوار پیاده بیاموزمت کارزار

نبرده : جنگ جو ( صفت نسبی )

کارزار : جنگ

بیت : آموزش پیاده جنگیدن ، تحقیر و تمسخر اشکبوس

معنی : اکنون به جنگ تو می‌آیم ای جنگ جوی سوار بر اسب و پیاده جنگیدن را به تو یاد می دهم .

پیاده مرا زان فرستاده توس که تا اسب بستانم از اشکبوس

توس : فرمانده سپاه ایران

بیت : تحقیر و تمسخر اشکبوس

معنی : تو آن قدر کم توان و بی کفایت هستی که توس با دیدن تو به این فکر افتاده است که به راحتی می‌توان اسب تو را از چنگت ربود و به همین خاطر مرا ، که به نظر تو سرباز پیاده‌ای بیش نیستم فرستاده است تا تو را از اسبت پایین بکشم و سوار بر اسبت شوم .

کشانی پیاده شود ، همچو من بدو روی خندان شوند انجمن

مصراع دوم کنایه از تمسخر کردن

انجمن : محلّ جمع شدن مجازاً مردم سپاه

معنی : اشکبوس کوشانی هم مثل من پیاده شود و مردم او را مسخره کنند و به او بخندند .

پیاده به از چون تو پانصد سوار بدین روز و این گردش کارزار

گردش : مجازاً محل ، میدان

معنی : در این روزگار و در چنین دورانی پیاده ی جنگی بهتر از پانصد سوار مثل توست .

کشانی بدو گفت : با تو سیلح نبینم همی جز فسوس و مزیح

فسوس : مسخره کردن

مزیح : غیر جدّی بودن ، ممال مزاح

معنی : اشکبوس کوشانی به او گفت با تو سلاحی به غیر از مسخره کردن و جدّی نبودن چیز دیگری نمی‌بینم .

بدو گفت رستم که تیر و کمان ببین تا هم اکنون سرآری زمان

تیر و کمان : مراعات نظیر

سرآری زمان : کنایه از بمیری ، دوره و زمان تو به پایان رسد

کمان و زمان : جناس ناقص اختلافی

معنی : رستم به او گفت کافی است که تیر و کمانم را نگاه کنی تا از ترس بمیری .

چو نازش به اسب گران مایه دید کمان را به زه کرد و اندر کشید

معنی : وقتی که رستم دید تمام فخر و تفاخر او به اسب گران بهایش است کمان را آماده‌ی تیراندازی کرد.

یکی تیز زد بر بر اسب اوی که اسب اندر آمد ز بالا به روی

بر اوّل : به

بر دوم : پهلو

بر اوّل و بر دوم : جناس تام

اوی و روی : جناس ناقص اختلافی

معنی : تیری به پهلوی اسب او زد و اسب با صورت به افتاد .

بخندید رستم به آواز گفت که بنشین به پیش گران مایه جفت

آواز : صدای بلند

گفت و جفت : جناس ناقص اختلافی

گران مایه : گران قدر

جفت : کنار ، پهلو

این قسمت طنز دارد .

معنی : رستم خندید و با صدای بلند گفت بشین پیش اسب گران قََدرَت و غصّه اش را بخور ( برایش ماتم بگیر ) .

سزد گر بداری سرش در کنار زمانی برآسایی از کارزار

سزد : سزاوار است

کنار : آغوش

برآسایی : خلاص شوی

کارزار : جنگ

معنی : سزاوار است اگر سرش را در آغوش بگیری و زمانی از جنگیدن خلاص شوی .

کمان را به زه کرد زود اشکبوس تنی لرز لرزان و رخ سندروس

کل بیت : واج آرایی صامت / ز /

سندروس : صمغی زرد است که روغن کمان از آن گرفته می‌شود ( در این جا زرد بودن مورد نظراست)

معنی : اشکبوس زود کمانش را آماده ی پرتاب کرد در حالی تنش مثل بید می‌لرزید و رنگ صورتش از ترس زرد شده بود .

به رستم بر آنگه ببارید تیر تهمتن بدو گفت بر خیره خیر ،

همی رنجه داری تن خویش را دو بازوی و جان بد اندیش را

دو بیت موقوف المعانی هستند .

مصرع اوّل به رستم بر : ویژگی سبک خراسانی

خیره خیر : کنایه از کار بیهوده کردن

معنی : بعد از آن شروع کرد رستم را تیرباران کردن رستم به او گفت بیهوده خودت را خسته می کنی و دو بازویت را خسته می‌کنی .

تهمتن به بند کمر برد چنگ گزین کرده یک چوبه تیر خدنگ

گزین : انتخاب

چوبه : واحد شمارش تیر ( ممیز )

خدنگ : درختی بسیار سخت که از چوب آن تیر و نیزه و زین اسب سازند .

معنی : رستم دستش را به سمت کمربندش برد و یک چوبی که از جنس چوب خدنگ بود انتخاب کرد .

یکی تیر الماس پیکان چو آب نهاده بر او چار پرّ عقاب

تیر : مشبّه

الماس : مشبّهٌ به

معنی : تیری انتخاب کرد که نوک آن مثل الماس تیز بود و چهار پرّعقاب هم به آن وصل بود .

کمان را بمالید رستم به چنگ به شست اندر آورده تیر خدنگ

بمالید : لمس

خدنگ : درختی است بسیار سخت که از چوب تیر و نیزه و زین اسب سازند .

معنی : رستم کمان را در چنگ گرفت و به شست تیر خدنگ را آماده ی پرتاب کرد . ( شست به انگشتر مانندی از جنس استخوان بود که در انگشت شست می‌کردند و در وقت کمان داری به زه کمان را با آن می‌گرفتند ) .

بر او راست خم کرد و چپ کرد است خروش از خم چرخ چاچی بخاست

چاچ شهری بوده است که در آن تیر و کمان های خوب محکم می‌ساختند .

این بیت : واج آرایی صامت / خ /

راست اوّل : دست راست

راست دوم : صاف و مستقیم

راست اوّل و راست دوم : جناس تام

راست و چپ : تضاد

خروش : بانگ و فریاد

راست دوم و خم : تضاد

چرخ چاچی : استعاره از کمان

مصراع دوم : تشخیص

معنی : رستم برای پرتاب تیر است دست راست را خم و دست چپ را که کمان در آن بود راست کرد ؛ آن گاه خروش ازکمان برخاست .

چو سو فارش آمد به پهنای گوش ز شاخ گوزنان برآمد خروش

سوفار : دهانه‌ی تیر

شاخ گوزنان : مجازاً کمان

معنی : همین که انتهای تیر به گوش رستم نزدیک شد ، از کمان فریادی برخاست ، ( گاهی کمان را از شاخ گوزن می‌ساختند .)

چو بوسید پیکان سر انگشت اوی گذر کرد بر مهره ی پشت اوی

بوسید : مجازاً تماس پیدا کرد

مصرع اوّل : تشخیص

اوی اوّل : مرجع رستم

بر : سینه

اوی دوم : مرجع اشکبوس

کلّ بیت : اغراق

معنی : وقتی که نوک تیز تیر با سر انگشت او تماس پیدا کرد ، تیر از مهره ی پشت کمر اشکبوس گذر کرد .

بزد بر بر و سینه‌ی اشکبوس سپهر آن زمان دست او داد بوس

سپهر : آسمان

کلّ بیت : اغراق در میزان تقدیر و تحسینی که نسبت به رستم ابراز شده تا آن حد که حتّی آسمان به دستانش بوسه زد .

معنی : تیر را به سینه‌ی اشکبوس زد ، آسمان هم حتّی رستم را مورد تحسین و قدردانی قرار داد .

قضا گفت گیر و قدر گفت ده فلک گفت احسنت و مه گفت زه

ده ، زه : جناس ناقص اختلافی

زه : ادات تحسین ، آفرین

تکرار گفت

معنی : سرنوشت به اشکبوس گفت تیر را بگیر و به رستم گفت تیر را بزن .

کشانی هم اندر زمان جان بداد چنان شد که گفتی ز مادر نزاد

معنی : اشکبوس همان لحظه جان داد چنان که گویی از مادر زاییده نشده است .

! بیاموزیم ( 2 )

واج آرایی : در حقیقت شاعر از حروفی که صامت‌ها و مصوّت‌های مورد نظرش را در بر دارد استفاده می‌کند که بهتر و بیشتر بتواند معنای خود را به ذهن خواننده به شنونده القا کند .

مثال : ما راست قامتان جاودانه ی تاریخ خواهیم ماند . واج آرایی مصوّت / ا /

مثال 2 : خاک بر دیده بسی جان فرساست سنگ بر سینه بسی سنگین است

واج آرایی صامت / س / خانم پروین اعتصامی در قطعه ای که برای سنگ مزارش سروده در بیت فوق صامت / س / 7 بار تکرار شده که گویی علاوه بر موسیقی مناسب معنای سنگینی را بیشتر القاء می کند بویژه با آوردن کلمه ی ( سنگین ) در آخر بیت قصد داشته است خواننده سنگینی سنگ را به نحو محسوس احساس کند .

صامت / ش / هفت بار تکرار شده که این تکرار برای القای مزه ی شیرینی بیش از سایر مصوّت‌ها مؤثّر است و هم تکرار آن در آغاز 5 کلمه به جنبه ی موسیقیایی شعر کمک کرده است .

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است باد خنک از جانب خوارزم و زان گفت

وزان : صفت فاعلی

بیت توصیه می کند که پوششی مناسب خزان و پاییز باید پوشید .

بیا که قصد اهل سخت سست بنیان است بیار باده که بنیاد عمر بر باد است

معنی : بدان که آرزوهای بشر اساسی ندارد ، شادی پیشه ساز زیرا اساس عمر بی بنیاد است .

قصر امل : اضافه ی تشبیهی

سخت و سست : تضاد و مراعات نظیر

بیار باده : کنایه ، طرب و شادی پیشه ساز

باده : شراب

بنیاد عمر بر باد است : کنایه بیهوده و پایدار

صدای سنگین سکوت در سرسرا پیچید

صدای سنگین : حس آمیزی