هم اندیشی ادبیات فارسی دبیرستان دکتر حسابی( رضا رشیدی)

تبادل نظر در مورد درس ادبیات پارسی دبیرستان

هم اندیشی ادبیات فارسی دبیرستان دکتر حسابی( رضا رشیدی)

تبادل نظر در مورد درس ادبیات پارسی دبیرستان

واخد های زبان

واخد های زبان ارسال شده توسط همکار مخترم آقای عبدل میر زازاده

 واحدهای زبان      »
واج :کوچک ترین واحد صوتی زبان است که معنایی ندارد امّا تفاوت معنایی ایجاد می کند . پس هر چیزی که تلفّظ می شود یک واج است.  
واج بر دو نوع است : صامت و  مصوّت     مصوّت دو نوع است . الف ) کوتاه  -َ -ِ  -ُ   ب ) بلند  :  ا  ،  ی ، و
نکته های کلیدی واج   : -   اوّلین واج در هر هجا « صامت» است
-          دوّمین واج در هرهجا «مصوّت» است -          هیچ یک از هجاهای فارسی با دو صامت آغاز نمی شوند .
-          « ا » ، « و » ، « ی » اگر دومین واج هجا باشند ، مصوّت هستند در غیر این صورت صامت اند .
-          در هر هجا فقط یک مصوّت است . بنابراین در هر کلمه به تعداد مصوّت ، « هجا » خواهیم داشت . مثل :  اِس   ،  تِ    ، قا   ،  مَت
-          در کلمات فارسی هیچ گاه دو مصوّت در کنار یک دیگر قرار نمی گیرند بلکه در میان آن ها یک صامت یا « واج میانجی » می آید . واج های میانجی عبارتند از :        
     ی  =  خدای من ، گوینده ، آشنایان
     همزه(ا)  = خانه ای                                                                                     
      ج  =   سبزیجات
      ک =  نیاکان ، پلّکان
      گ = ستارگان ، تشنگی
       و = آهوان ، بانوان
تذکّر : گاه واج میانجی « ی » در نوشتار ظاهر نمی شود بلکه در گفتار آشکار می شود . مانند : سپاهی + ی + ان ( سپاهیان )
-          در هجاهای فارسی پس از مصوّت بیش از دو صامت در کنار هم نمی آیند .
-          حروف مشدّد ، دو واج به حساب می آیند .
-          حروفی که در نوشتار ظاهر می گردند امّا خوانده نمی شوند ، واج به شمار نمی آیند مثل :
     « و » =   «خواب» ، « خوشحال »
      « ه » غیر ملفوظ = خانه ، ستاره   
-          « آ » از صامت و مصوّت تشکیل شده پس«  دو » واج است .  
-          هنگامی که همزه بر روی کرسی های « ا » ، « و » و «د  » قرار می گیرد ، فقط همزه را واج به شمار می آوریم . چراکه که این کرسی ها هیچ صدایی ندارند . مثل :
     مسئله : م / -َ / س / ء / -َ / ل / -ِ
     سؤال  : س / -ُ  / ء / ا / ل
     ملجأ  : م / -َ / ل / ج / -َ / ء
تکواژ :
واحد معنی داری است که به واحد های معنی دار کوچک تر بخش پذیر نباشد . و به دو نوع « آزاد » و « وابسته » تقسیم می شوند .
تکواژ آزاد : خود به دو نوع تقسیم تقسیم می شود :
الف )  قاموسی یا واژگانی : این نوع تکواژها خود یک واژه ی مستقل و معنی دار هستند. مانند : اسم ها ، صفت ها ، بن مضارع افعال ، بن ماضی افعال بی قاعده
ب  ) دستوری  : تکواژی که کارکرد دستوری دارد مثل :
-  نقش نمای اضافه ( کسره ):  کتابِ من
-  نقش نمای متممی ( حرف اضافه )
-  نقش نمای مفعولی ( را )
-  نقش نمای منادا : ( ای ، یا ، ایا ، الف )
- پیوندهای وابسته ساز ( حرف ربط وابستگی )  : که تا ، چون ، زیرا ، اگر و ...
-  نقش نمای هم پایه ساز ( حرف ربط هم پایه ساز ) :  و ، اما ، ولی ، یا ، هم
تکواژ وابسته ( وند )
تکواژهایی که به تنهایی به کار نمی روند و همیشه در ترکیب یا تکواژهای آزاد ظاهر می شوند . این تکواژ به دو دسته ی اشتقاقی و تصریفی تقسیم می شود . وند های اشتقاقی وندهایی هستند که برای ساخت واژه و رفع کمبود های واژگانی به کار می رود . مثل :
باغبان =  باغ + بان
گلستان = گل + ستان
نامعلوم = نا + معلوم
هنرمند = هنر + مند
سرتاسر = سر + تا + سر
با ادب =  با + ادب
تکواژهای تصریفی ، واژه ی تازه ای نمی سازند بلکه واژه را برای قرار گرفتن در ساخت جمله آماده می کنند . این تکواژ عبارت است از :
-   نشانه های جمع : ان ، ها ، ون ، ین ، ات
-   « ی » نکره : که به آخر اسم می اید .
-    « تر » و « ترین »
-    « ه » صفت مفعولی
تذکّر : اگر «ه» در ساختمان فعل به کار رود ، تکواژ تصریفی است در غیر این صورت تکواژ اشتقاقی است .
-    پیشوندهای فعلی « ب ، ن ، می »
-    « شناسه های فعل »
-    تکواژ گذرا ساز « ان »  مثل : پراند
-    تکواژ های ماضی ساز :
    « اد ، ید ، د ، ت ، ست »  
واژه :
یکی از واحدهای زبان است که از یک یا چند تکواژ ساخته می شود . واژه یا مفهوم مستقل دارد مثل : کتاب ، جنگل یا مفهوم غیر مستقل دارد مثل حروف اضافه ، ربط ، نقش نمای مفعولی (را)، نقش نمای اضافه ( کسره )

نکاتی در شمارش تکواژ و واژه:
-          تکواژ های آزاد قاموسی و دستوری هم تکواژند هم واژه
-          « برایِ ، بهرِ ، ازبهرِ ، ازبرایِ، » یک تکواژ و یک واژه است .
-          واج های میانجی ، تکواژ به شمار نمی آیند .
-          « ی » اسنادی هم تکواژ و هم واژه است . مثل : تو بزرگی (هستی)     
-          نکته : علاوه بر « ی » اسنادی ، م ، یم ، ید و ند  به تنهایی یک تکواژ و واژه اند .
-          ضمایر متّصل مفعولی ، اضافی و متمّمی  به تنهایی یک تکواژ و یک واژه اند
-          تکواژهای ماضی ساز هم در شمارش تکواژ افعال ماضی باقاعده و هم در شمارش تکواژهای اسم و صفت به حساب می آیند . مثلاً          خورده باشد :                            
    تکواژ  : خور + د + ه + باش + د         خوردنی  : خور + د + ن + ی         خریدار    :  خر + ید + ار
-          شناسه ی محذوف در شمارش ، یک تکواژ به حساب می آید .    
-              افعالی که دارای شناسه ی      هستند عبارتند از :
*  فعل های مضارع « است » و « هست » ( است +    * )
*  سوم شخص مفرد همه ی فعل های ماضی به جز ماضی التزامی
(رفته بود :  رفت + ه + بود +    *  )
      * دوم شخص مفرد افعال امر و نهی:
         برو :  ب + رو + *
         نترس : ن + ترس + *
      نکته : افعالی که با تکواژ « ان » گذرا می شوند ، اگر به صورت امر یا نهی به کار روند ، دارای چهار تکواژ خواهند بود .
بترسان : ب+ ترس +  ان + *
-          نقش نمای اضافه (کسره ) یک تکواژ و یک واژه است .
-          نشانه های جمع ( ها ، ان ، ون ، ین ، ات ) یک تکواژند
-          بن ماضی و مضارع افعال یک تکواژند
-    نقش نمای اضافه ( کسره ) یک واژه است . پسرِ خوب ( پسر +   ِ  + خوب )
-     افعال ماضی بعید ، ماضی نقلی ، ماضی التزامی ، ماضی مستمر ، مضارع مستمر ، آینده و مجهول روی هم رفته یک واژه اند .
- حروف ربط و اضافه یک تکواژ و یک واژه اند
-     تمام وابسته های پیشین و وابسته های پسین ( غیر از نشانه های جمع و ی )  واژه اند . مثل :
این کتاب ها   ( این + کتاب ها )
اجرام آسمانی ( اجرام  +  ِ  + آسمانی )
-   فعل های مرکّب یک واژه به شمار می آیند . مثل :
کتاب را در کتاب خانه قرار می دهد
بچّه ها شکمشان را صابون زده اند تا ناهار بخورند .
-    علامت های جمع ( ها ، ان ، ات ، ون ،ین ) واژه به شمار نمی آیند بلکه تکواژند.
مثل : این درختان بزرگ  :
تکواژ :  این + درخت + ان +  ِ  + بزرگ
واژه : این + درختان +    ِ  + بزرگ
-   کلماتی که پیشوند های غیر کاربرد در امروز دارند ، یک تکواژ و یک واژه اند :
کدخدا  ، دیروز  ، دبستان ، زمستان ، غنچه ، کلوچه ، گلدان
گروه  :
واحدی از زبان است که از یک یا چند واژه ساخته می شود . هر گروه از یک هسته تشکیل می شود که می تواند یک یا چند وابسته ی پیشین یا پسین داشته باشد .وجود هسته ، اجباری و وجود وابسته ، اختیاری است .
نکته : در هر جمله سه گروه می تواند وجود داشته باشد :
1- گروه اسمی
هسته در گروه اسمی ، اسم است .
مثل : آن دو درخت تنومند باغ
نکته : گروه های اسمی در جمله یکی از نقش های نهاد ، مفعول ، مسند ، متمم و... را می پذیرد .
2- گروه فعلی
هسته ی گروه فعلی ، بن فعل است
مثل : گفته است
3- گروه قیدی
هسته ی گروه قیدی ، قید یا اسم است .
مثل : ناگهان  ، ساعت پنج صبح
نکته : در جمله ، وجود گروه قیدی اختیاری است و از اجزای اصلی جمله به شمار نمی آید و می توان آن را از جمله حذف کرد .
نکته : روش شناخت هسته در گروه اسمی : اوّلین کلمه ای که کسره داشته باشد هسته است . اما اگر در یک گروه هیچ کلمه ای  کسره نداشته باشد ، آخرین کلمه ، هسته است . مثل :
آن دو دانش آموز باهوش
آن چند فروند هواپیما
جمله :
سخنی است که بتوان آن را به دو قسمت نهاد و گزاره تقسیم کرد . هر جمله از یک یا چند گروه ( اسمی ، فعلی ، قیدی )  ساخته می شود که از میان آن ها گروه قیدی را می توان از جمله حذف کرد .
مثل :
علی درس زبان را بسیار خوب خوانده بود
نهاد      مفعول       قید             فعل
جمله مستقل :
بزرگ ترین واحد زبان است که از واحدهای کوچک تر ساخته شده است و خود جزیی از واحد بزرگ تر نیست .
جمله ی مستقل بر دو نوع است :
الف )ساده که دارای یک فعل است. مثل:
اخترشناسان در شاخه های تخصصی کارهای متفاوتی می کنند .
ب ) مرکّب  که بیش از یک فعل دارد . مثل: اختر شناسی علمی است که به مطالعه ی اجرام آسمانی می پردازد .
نکته1 : جملات مستقل مرکّب با یک حرف پیوند وابسته ساز ( که ، تا ، اگر ، چون ، زیرا  و  ..... )  همراه هستند .  
نکته 2 : گاه بعضی از جملات با حرف پیوند هم پایه ساز ( و ، امّا ، ولی ، یا ) به هم می پیوندند و جمله های مستقلّ ساده می سازند . مثل : به سینما رفتم و فیلم را تماشا کردم و برای دیگران تعریف کردم .( سه جمله مستقل ساده )
نکته 3 : گاهی حرف پیوند وابسته ساز می تواند از جمله ی مرکّب ، حذف شود : مثل :
آمدم تو را ببینم = آمدم تا تو را ببینم
می دانستم مسابقه مساوی می شود = می دانستم که مسابقه مساوی می شود .

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد