گفتاری در واج شناسی
واج کوچک ترین واحد صوتی زبان است که معنایی ندارد اما تفاوت معنایی ایجاد می کند . مثلا / م/ در «مرد» واج است زیرا اگر / س/ را جانشین آن کنیم معنای واژه تغییر می کند :«سرد»
واج در زبان فارسی دو نوع است : 1- صامت 2- مصوت
صامت : به آن دسته از واج ها که در ادای آن ها جریان هوا پس از عبور از تارآواها در نقطه ای از حفره ی دهان در فاصله ی میان گلو و لب ها با مانعی برخورد کرده و در برابر آن سدی ایجاد شود یا با فشار از تنگنایی بگذرد و یا مسیر حرکتش تغییر کند و به عبارت دیگر وضعیت حفره ی دهان و اندام های گفتار پس از عبور هوای بازدم از حنجره و قبل از خروج آن از لب ها تغییر یابد و در نتیجه آوای تازه ای بدان افزوده گردد صامت یا همخوان(consonant) گویند .در زبان فارسی 23 صامت وجود دارد .
واجگاه به دستگاه تولید واج ها گفته می شود که شامل لب ها دندان ها لثه کام و نای و ... است .
مصوت : واجی که در حنجره به کمک لرزش تار آواها ایجاد شود اگر در گذار خود از اندام ها ی گویایی به مانعی برنخورد که در نتیجه ی آن آوای تازه ای بدان افزوده شود و وضعیت حفره ی دهان از هنگامی که هوای بازدم با تارآواها برخورد می کند تا خروج آن از دهان به یک شکل حفظ شود واکه یا مصوت (vowel) گویند . در زبان فارسی 6 مصوت وجود دارد .
مصوت ها بر دو نوع اند :
1- کوتاه : ـَـــــــــِـــــــــُــ
2- بلند : ا – ی – و
دستگاه صامت ها را در جدولی تنظیم می کنند . صامتها در سه ردیف افقی و هشت ستون عمودی قرار می گیرند به اضافه ی یک ردیف بیرون از دستگاه به ترتیب جدول 1 از راست به چپ :
جدول 1 :
| لبی | لب و دندانی | زبانی دندانی | صفیری | تفشی | مرکب | کامی | نرمکامی |
بی واک | پ | ف | ت | س | ش | چ | ک | خ |
واکدار | ب | و | د | ز | ژ | ج | گ | غ |
غنه | م |
| ن |
|
|
|
|
|
بیرون از دستگاه :
لرزان | کناری | دمشی | نیم مصوت | چاکنایی |
ر | ل | ه | ی | ء |
ساختمان هجا در زبان فارسی
واج به تنهایی در زبان به کار نمی رود و همیشه در هجا نمود پیدا می کند . هر هجا از ترکیب یک یا چند صامت و تنها یک مصوت تشکیل می شود . از این رو در شمارش هجاها تعداد مصوت ها را می توان اساس قرار دا د. به عبارت دیگر به تعداد مصوت های هر واژه هجا وجود دارد . ساختمان هجا در زبان فارسی به شرح زیر است :
1. صامت + مصوت کوتاه : مثل ِ نه ، به ،تو
2. صامت + مصوت بلند : مثل ِ سا ، سی ، سو
3. صامت +مصوت کوتاه + صامت : تل ، دل، گل
4. صامت +مصوت بلند+ صامت : مار،مور،میر
5. صامت + مصوت کوتاه+ صامت +صامت: گشت،کشت،کشت
6. صامت + مصوت بلند + صامت +صامت: باخت ،بیخت،دوخت
اگر حرف «c» را نماد صامت و حرف «v» را نماد مصوت قرار دهیم ؛ساختمان هجا در زبان فارسی در این فرمول خلاصه می شود : cv(cc) . کمانک نشانه ی اختیاری بودن است .
در چیدمان واج ها بر اساس این الگو نظمی نهفته است که سبب تمایز زبان فارسی با زبان های دیگر است :
1. هر هجا تنها با یک صامت شروع می شود .
2. مصوت همیشه دومین واج هر هجا است.
3. هر هجا تنها یک مصوت دارد .
4. در پایان هر هجا (بعد از مصوت) از صفر تا دو صامت می آید .
پس در کلماتی مانند ایران ، اردک ،امام و ... قبل از مصوت یک صامت همزه وجود دارد .
نظم واج ها در زبان انگلیسی با زبان فارسی متفاوت است و بدین صورت نمادینه می شود:
(((c(c(c )))v((((c(c(c(c )))) .
بر این اساس در زبان انگلیسی :
1. در آغاز هر هجا از صفر تا سه صامت می آید . مثل «strong»
2. در پایان هجا از صفر تا چهار صامت می آید. مثل « strenghs»
3. هجا ممکن است با یک مصوت شروع و به آن نیز ختم شود. مثل «a»
واج در نوشتار با حرف نمایش داده می شود . بعضی واج ها تنها با یک حرف نشان داده می شوند .مثل واج /ب/ که تنها با حرف «ب» نوشته می شود .
بعضی واج ها با چند حرف نشان داده می شوند :
1- واج / ز/ با حرفهای «ز»،« ض» ،«ذ» و« ظ»
2- واج /س/ با حرف های «س»،«ث»و «ص»
3- واج /ه/ با حرف های «ه» و «ح»
4- واج /ء/ با حرف های «ا» و «ع»
5- واج / ت/ با حرف های « ت »و «ط »
6- واج / غ / با حرف های « غ » و « ق »
بعضی واج ها را در خط عربی در بیشتر کلمات با هیچ حرفی نمی توان نمایش داد و باید از نشانه های حرکتی استفاده کرد :
1- مصوت کوتاه ـَ : سر( س + ـَ + ر )
2- مصوت کوتاه ـِ : سر( س + ـِ + ر )
3- مصوت کوتاه ـُ : سر( س + ـَ + ر )
بعضی حرف ها نیز نمودار چند واج مختلف هستند :
الف) حرف «و» نشان دهنده ی سه واج است:
1- واج صامت /و/در واژه هایی مثل «وجدان» . این واج نمی تواند دومین واج یک هجا باشد .
2- واج مصوت بلند /و/ در واژه هایی مثل «نور» . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .
3- واج مصوت کوتاه /و/ در واژه هایی مثل «چو» . این واج نیز حتما ً دومین واج یک هجا است .
ب)حرف «ی» نشان دهنده ی این واج است:
1- واج صامت /ی/ در واژه هایی مثل «یار». این واج نمی تواند دومین واج یک هجا باشد .
2- واج مصوت /ی/ در واژه هایی مثل « تیر» . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .
پ) حرف «ه» نشان دهنده واج های زیر است :
1- واج صامت/ه/ در واژ هایی مثل «ماه» . این واج نمی تواند دومین واج یک هجا باشد .
2- واج مصوت /ه/ در واژ هایی مثل «سه» . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .
3- واج مصوت /ه/ در واژ هایی مثل «نه» . این واج حتما ً دومین واج یک هجا است .