مروری بر قالب های شعر فارسی

تعریف قالب : قالب شکلی است که قافیه ، به شعر می بخشد و تفاوت قالب ها با یکدیگر بسته به چگونگی قرار گرفتن قافیه آنهاست . ( در واقع نحوه بکارگیری قافیه تعیین کننده قالب شعر است )

تعریف قالب : قالب شکلی است که قافیه ، به شعر می بخشد و تفاوت قالب ها با یکدیگر بسته به چگونگی قرار گرفتن قافیه آنهاست . ( در واقع نحوه بکارگیری قافیه تعیین کننده قالب شعر است ).

نکته : چنانچه نحوه ی به کار گیری قافیه در بعضی از قالب های شعر فارسی مانند قصیده با غزل و رباعی با دو بیتی یکسان باشد می توان به کمک تعداد ابیات ، محتوا و وزن شعر ، نوع قالب آن را مشخص کرد .

قالب های شعر فارسی عبارتنداز : قصیده، غزل ، قطعه ، مثنوی ، رباعی ، دوبیتی، چهار پاره ، ترجیع بند ، ترکیب بند ، مسمّط ، مستزاد ، شعر فرد ( تک بیت ) و شعر نیمایی .

قصیده :   شعری است بر یک وزن و و یک قافیه که مصراع اوّل بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد .

نمونه قصیده  : 

       دلا تا کی در این دنیا فریب این و آن بینی*  /    یکی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی*

       جهانی کاندرو هردل که یابی ، پادشا یابی    /    جهانی کاندرو هرجان که بینی شادمان بینی*

       نه بر اوج هوا او را عقابی دل شکر یابی         /    نه اندر قعر بحر او را نهنگی جان ستان بینی *

مشخصات قصیده :         

 1- تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است .

 2- درون مایه و محتوای آن موضوعاتی چون مدح ، حکمت ، عرفان ، وصف ، پند و اندرز ، جشن ، شکر،شکایت و مسائل اجتماعی است.          

  3- بیت اوّل قصیده را که مصرع است « مطلع »و به بیت آخر آن « مقطع » می گویند .

  4- قصیده اوّلین قالب شعر فارسی است که به تقلید از شعر عربی از نیمه ی قرن سوم پدید آمد .

  5- داشتن وحدت موضوع ( یعنی ابیات قصیده باید مربوط به یک مفهوم و موضوع باشد . )

 اجزای تشکیل دهنده ی قصیده : 

1- تغزل یا تشبیب : برخی قصاید به ویژه قصایدی که در مدح کسـی سروده می شـود دارای مقـدمـه است . این مقدمه معمولاً با مضامین چون عشق ، جوانی و توصیف طبیعت آغاز می شود که به آن تغزل یا تشبیب می گویند . ( برخی قصیده ها تغزل ندارد که به آن ها محدود یا مقتضب گویند . )

2- تخلص : بیت یا ابیاتی که رابط میان تغزل و تنه اصلی قصیده می باشد ، که در واقع موضوع اصلی قصیده از همان جا شروع می شود .

نکته : این تخلص مخصوص قصیده است و نباید آن را با اصطلاح تخلص ( نام شاعر ) اشتباه کرد .

3- تنه اصلی : بخشی از قصیده که مقصود اصلی شاعر در آن بیان می شود . با محتوای چون مدح ، رثا ، پند و اندرز ، عرفان و حکمت و ...

4- شریطه و دعا : دعایی است که شاعر برای جاودانگی ممدوح خود در پایان قصیده ، به صورت جملات شرطی بیان می کند . ( یعنی شاعر دعای خود را به شرط بر آورده شـدن خواسته هایش بیان می کند . )

 قصیده سرایان مشهور عبارتنداز : انوری ، خاقانی ، ناصر خسرو ، سعـدی ، فرخی سیستانی ، رودکی ، منوچهری ، مسعود سعد سلمان ، ملک الشعرا بهار ، دکتر مهدی حمیدی ، مهرداد اوستا ، امیر فیروز کوهی و ... .

غزل :  شعری است بر یک وزن ویک قافیه به طوری که مصراع اول بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد .                             

تذکر : نحوه ی تکرار قافیه در غزل همانند قصیده است .

نمودار غزل : 

             زآن یار دلنوازم شکری است با شکایت *          گر نکته دان عشقی بشنو تو این حکایت *

           بی مزد بود ومنت هر خدمتی که کردم               یارب مباد کس را مخدوم بی عنایت  *   

           رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس               گویا ولی شناسان رفتند از این ولایت *   

مشخصات غزل :

1- تعداد ابیات غزل حداقل پنج بیت و حداکثر دوازده بیت است . ( گاهی غزل ها بیش از پانزده بیت هم یافت می شود . )

2- درون مایه و محتوای غزل بیان عواطف و احساسات ، عشق و عرفان و گاهی هم مضمون اجتماعی می باشد .

3- بیت اوّل غزل را مطلع بیت آخر آن را مقطع گویند . ( که هر کدام اگر به خوبی مطرح شوند حسن مطلع و حسن مقطع نام می گیرند . )

4- در غزل تنوع مطالب ممکن است . ( یعنی موضوع هر بیت می تواند با ابیات دیگر فرق داشته باشد.)

5- غزل از قرن ششم به وجود آمده است . ( در واقع همان تغزل قصیده است ) از آغاز پیدایش ، عاشقانه و با ظهور سنایی عارفانه می شود . ) 

6- با ظهور انقلاب مشروطه ، غزل مضمون اجتماعی نیز به خود می گیرد .

  نکته : غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولوی به اوج خود رساندند حافظ که سر آمد غزل سرایان شعر فارسی است ، شیوه ی عاشقانه – عارفانه را به کمال رساند .

مشهورترین غزل سرایان عبارتنداز : حافظ ، سعدی ، مولوی ، صائب تبریزی ، عراقی ، فرخی یزدی ، رهی معیری ، شهریار و ...

فرق غزل و قصیده :  1- از نظر تعداد ابیات     2- درون مایه و محتوای               3-  وحدت موضوع

نکته : اگر شاعر بیت نخست مطلع غزل و قصیده خود را زیبا و دلپسند بیاورد ، از آن به حسن مطلع تعبیـر می شود به طوری که شنونـده برای شنیدن باقی سخـن تشـویق گردد .

نکته : اگر شاعر بیت آخر شعرش را ( معمولاً قصیده یا غزل ) به نحوی شیوا و دلنشین بیاورد که به عنوان حسن ختام در روح شنونده و خواننده اثر نیک و خوش باقی بگذارد ، از آن به حسن مقطع تعبیر می شود .

قطعه : شعری است متشکل از چند بیت هم وزن که فقط مصراع های دوم آن هم قافیه باشد .

نمودار قطعه:                                                .................        .................*

                                                            ..................         ................*

                                                            .................          ...............*

مشخصات قطعه :

1- حداقل قطعه دو بیت و حداکثر آن معمولاً بیست بیت می باشد . ( گاهی قطعه های چهل و پنجاه بیتی هم یافت می شود . )

2- موضوع و درون مایه قطعه معمولاً مسایل اخلاقی ، اجتماعی ، تعلیمی ، حکایت ، حکمت ، مدح ، وصف ، هجو و ... می باشد .

3- قطعه قصیده ای است بدون مطلع مصراع . ( در واقع تفاوت قطعه و قصیده در همین ویژگی است . )

4- تعداد قافیه با ابیات برابر است .

5- قطعه وحدت موضوع دارد یعنی از اول تا آخر ابیات ، درباره ی یک موضوع خاص است .

6- قطعه از آغاز شعر فارسی ( قرن سوم ) با ظهور رودکی پدید آمده و تا روزگار ما ادامه دارد .

مشهورترین قطعه سرایان عبارتند از : انوری ، ابن یمین ، و پروین اعتصامی

مثنوی : شعری است بر یک وزن با بیت های مصرع ، که هر بیت قافیه ای جداگانه دارد . و چون هر بیت دارای دو قافیه است آن را مثنوی ( مزدوج یا دوتایی) نامیده اند .  

   نمودار مثنوی :                    .................*        ....................*                              

                                        .................+        ....................+

                                         ................. ×       ...................×

مشخصات مثنوی :

1- تعداد ابیات مثنوی حداقل دو بیت است و حداکثر برای آن وجود ندارد .

2- مثنوی مناسب ترین قالب برای بیـان داستان ها ومطالب طولانی از جمله تواریخ و قصص است .

3- موضوع و درون مایه مثنوی حماسی ، تاریخی ، اخلاقی ، تعلیمی ، عاشقانه ، بزمی و عارفانه است .

مشهورترین مثنوی سرایان عبارتنداز : فردوسی ، نظامی ، اسدی توسی ، مولوی ، عطّار ، سعدی ، سنایی ، جامی ، پروین اعتصامی و شهریار .

رباعی: شعری است دارای چهار مصراع هم وزن که رعایت نمودن قافیه در مصراع های اوّل ، دوم و چهارم الزامی است ولی در مصراع سوم اختیاری است . یعنی مصراع سوم می تواند با مصراع های دیگر هم قافیه باشد یا نباشد .                                                 

 نمودار رباعی:                             ..............*           .............*

                                           .............+               .............*

مشخصات رباعی :

1- رباعی بر وزن لاحول ولا قوه الا با الله می باشد .

2- درون مایه و محتوای رباعی عارفانه ، عاشقانه و یا فلسفی است .

3- مناسب ترین قالب برای ثبت لحظه های کوتاه شاعرانه است .

رباعی سرایان مشهور عبارتنداز : خیام ، مولوی ، عطّار ، بیدل دهلوی و خواجوی کرمانی .

دوبیتی : دو بیت هم وزن است که از نظر شکل قافیه همانند رباعی است .

   نمودار دوبیتی :                       .................*        ....................*

                                           ..................         ....................*

مشخصات دوبیتی :

1- دوبیتی بر وزن مفاعلین ، مفاعلین ، فعولن ( مفاعیل ) می باشد .

2- موضوع و درون مایه دوبیتی درفارسی « ترانه » است که رایج ترین قالب شعر درنزد روستاییان است .

مشهورترین دوبیتی سرایان عبارتنداز : بابا طاهر همدانی ، فائز دشستانی .

راه تشخیص رباعی از دوبیتی :

   همان طور که خوانده اید ، رباعی و دوبیتی فقط از نظر وزن با هم اختلاف دارند . لذا برای تشخیص این دو قالب از یکدیگر فقط کافی است اوّلین هجای هر یک از دو قالب شعر را بشناسید . ( دوبیتی با هجای کوتاه و رباعی با هجای بلند آغاز می شود . )

توجه : هجای کوتاه دو واج دارد ( صامت + مصوت کوتاه ) مثال : ب  ، ک ، ت که مثلاً : به حرف «ب» صامت و به حرکات ــــ مصوت کوتاه گویند .   

هجای بلند سه واج دارد و ساختار آن به دو شکل است .

1- صامت + مصوت کوتاه + صامت               2- صامت + مصوت بلند

مثال :  برای قاعده نوع اوّل : بر ، در ، گل    ( گ + ــ + ل ) 

مثال :   برای قاعده نوع دوم : با ، کو ، سی    ( صامت «س» + مصوت بلند « ی » ) 

توضیح : در تلفظ هجاها ، مصوت بلند « ا » ، « ی » ، « و » دو حرف محسوب می شوند .

مثال شعری :     ز دسـت دیـد و دل هـر دو فریــاد         که هر چه دیده بیند دل کند یاد

                         بسـازم خنجـری نیشـش زفــولاد          زنـم بر دیـده تـا دل گـردد آزاد

توضیح : در دو بیت بالا مشاهده می کنید که هجاهای اوّل مصراع های آن به ترتیب ، « ز » ، « ک » ، 

« ب » و « ز » کوتاه هستند . پس شعر فوق دوبیتی است .

مثال شعری :     هرسبزه که برکنارجویی رسته است        گویی زلب فرشتـه خویـی رستـه است

                          پا بر سـر سبـزه تا به خواری ننهی         کان سبزه زخاک لاله رویی رسته است 

توضیح : اوّلین هجای هر یک از مصراع های شعر فوق « هر » ، « گو » ، « پا » و « کا »  می باشد که یک هجای بلند هستند پس شعر فوق رباعی است .

چهار پاره ( دوبیتی های به هم پیوسته ):

   دوبیتی های هم وزن با قافیه های مختلف که در معنی به هم پیوسته هستند . با این تفاوت که قافیه معمولاً در مصراع های دوم رعایت می شود .         

نمودار چهارپاره  :                                             ..............         ...............*                   

                                                                  ..............         ...............*

                                      ***                   

                                                                  ..............          .................+

                                                                  ...............         ..................+

مشخصات چهارپاره :

1- هر بند از چهارپاره دو بیت است امّا شاعر در آوردن تعداد این بند ها محدودیتی ندارد .

2- محتوای و درون مایه های چهارپاره اجتماعی و غنایی است .

3- چهارپاره بر خلاف دوبیتی محدودیت وزنی ندارد بلکه به وزن های مختلف سروده می شود .

4- زمان رواج این قالب در ایران پس از مشوطه است .

مشهورترین چهارپاره سرایان عبارتنداز : ملک الشعرا بهار ، رشید یاسمی ، فریدون توللی ، فریدون مشیری و دکتر حمیدی .

ترجیع بند : این قالب شعری ، مجموعه ای است از چند بخش هم وزن با قافیه های متفاوت که یک بیت مصرع و تکراری به عنوان بیت « ترجیع یا بر گردان » در پایان هر یک از بخش ها می آید و آنها را به هم پیوند می دهد .

نکته : هر بخش ترجیع بند از نظر قافیه کاملاً شبیه یک غزل است .

نمودار ترجیع بند: 

   ------------×  ------------×
------------   ------------×
------------   ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------#
------------#
       

مشخصات ترجیع بند :

1- در ترجیع بند تعداد ابیات هر یک از بخش ها تابع قالب غزل است .

2- تعداد بخش های ترجیع بند به اختیار شاعر است .

3- درون مایه ترجیع بند مسایلی چون مدح ، عشق و عرفان است .

4- ابیات پایانی هر بخش با بیت ترجیع ارتباط معنایی دارد . که این ارتباط موجب وحدت موضوع در کل ترجیع بند می شود .

5- اوّلین ترجیع بند شعر فارسی از فرخی سیستانی است . ( قرن چهارم و پنجم )

 مشهورترین ترجیع بند سرایان عبارتنداز : فرخی سیستانی ، سعدی و هاتف اصفهانی

توجه : به هر یک از بخش های ترجیع بند « خانه یا رشته » و به بیت مصرع میان آنها « ترجیع یا برگردان » می گویند .

ترکیب بند :غزل هایی است ، هم وزن با قافیه های متفاوت که با بیت مصرع غیر تکراری ، به هم می پیوندند .

نمودار ترکیب بند:

------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------*
------------*
       

تفاوت ترجیع بند با ترکیب بند : همان گونه که آموختید ، دو بیت ترجیع بند و ترکیب بند فقط در « بیت مصرع پایانی » در هـر بخـش با هـم اختلاف دارند . بطوریکه در ترجیع بند « بیت مصرع پایانی » عیناً در پایان هر بخش تکرار می شود . امّا در ترکیب بند « ابیات مصرع پایانی » در هر بخش با هم فرق دارند .

مشخصات ترکیب بند :

1- در ترکیب بند ، شکل قافیه و تعداد ابیات هر یک از بخش ها شبیه غالب غزل است امّا شاعر در آوردن تعداد غزل ها آزاد می باشد .   

2- دون مایه و محتوای ترکیب بند مسایلی چون رثا ، مدح و عشق و عرفان است .     

3- ابیات پایانی غزلها ، با بیت مصرع پایان هر بخش ارتباط معنایی دارند که این ارتباط باعث وحدت موضوع در کل ترکیب بند می گردد .

4- اولین ترکیب بند از قطران تبریزی است . ( قرن پنجم )

مشهورترین ترکیب بند سرایان عبارتنداز : جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی ، محتشم کاشانی و وحشی بافقی .

مسمط :شعری است که از رشته های گوناگون پدید می آید و هر رشته از چند مصراع هم وزن و هم قافیه تشکیل می شود و در هر رشته تمام مصراع ها به جز مصراع آخر ، هم قافیه است . و مصراع آخر هر رشته را « بند » می گویند . این مصراع ها ( بند ها ) که در تمام رشته ها هم قافیه هستند ، در واقع حلقه ی ارتباط رشته ها نیز محسوب می شوند .

توجه : هر رشته از مسمط معمولاً سه تا شش مصراع دارد که به اندازه ی تعداد مصراع ها نام گذاری می شوند . یعنی سه مصراعی را مسمط مثلث ، چهار مصراعی را مسمط مربع ، پنج مصراعی را مسمط مخمس و شش مصراعی را مسمط مسدس می گویند . 

نمودار مسمط مخمس :              

      ------------+ ------------+
            ------------+ ------------+ رشته
         -----------+ ------------# بند

------------× ------------×
        ------------× ------------× رشته
     ------------× ------------# بند

   

نکته : گاهی شاعر همه ی مصراع های رشته اوّل را ، با تمام مصراع های آخر همه ی رشته ها ( بند ها ) هم قافیه می آورد .

مشخصات مسمط :

1- تعداد رشته های مسمط نامعین و به اختیاری شاعر است .

2- موضوع و محتوای مسمط غالب تغزل ، مدح ، اشعار سیاسی ، ملّی و میهنی است .

3- بنیانگذار مسمط منوچهر دامغانی ( شاعر قرن پنجم ) است .

مشهورترین مسمط سرایان عبارتنداز : منوچهر دامغانی ، قاآنی و ملک الشعرا بهار .

مسمط تضمینی : شعری است که شاعر به عنوان تضمین ، معمولاً ، غزلی را از شاعر معروفتر انتخاب می کنید و هر یک از بیت های آن غزل را به ترتیب در پایان هر رشته از مسمط خود می آورد که مصراع های دوم ابیات غزل « بند هر رشته » قرار می گیرند .

نکته : تعداد رشته های مسمط تضمینی تابع تعداد بیت های غزل است . ( برای مثال اگر غزل مورد تضمین هفت بیت باشد ، مسمط نیز هفت رشته خواهد بود .)  

مشهورترین سرایندگان مسمط تضمینی عبارتنداز : ملک الشعرا بهار ، استاد شهریار و شیخ بهایی

 مستزاد:به شعری گفته می شـود که به آخـر هر مصـراع آن یک قـُالب شعری دیگر ، به صورت کلمات موزون ( وزن دار ) افزوده می شود. بطوری که کلمه یا کلمات افزوده شده معنی مصراع ماقبل خود را تکمیل می کند .

نمودار مستزاد:

 ------------ -----×
 ------------ -----×
 ------------ -----×
 ------------ -----×
 ------------ -----×
 ------------ -----×

نکته : کلمات موزون پایان مصراع ها همگی بر یک وزن می باشند و با مصراع های قبل خود نیز هم وزن اند .

توجه :  به خاطر داشته باشید که مصراع های اوّل مستزاد خود در واقع یکی از قالب های قطعه ، رباعی یا غزل بوده است که شاعر با افزودن کلمات موزون به پایان هر مصراع قالب جدیدی به نام مستزاد ساخته است به گونه ای که کلمات موزون معمولاً تابع قالب شعر های اصلی  می باشند .

مشخصات مستزاد :

1- موضوع و درون مایه مستزاد می تواند مدح ، عشق و عرفان ، مسائل اجتماعی و میهنی باشد .

2- تنها قالب شعر سنتی است که مصراع های آن با هم مساوی نیستند .

3- اولین مستزاد در قرن پنجم از مسعود سعد سلمان بر جای مانده است .

نکته : اهمّیّت مستزاد در آن است که در پیدایش شعر نیمایی اثر داشته و منبع الهام نیما در کوتاه و بلند کردن مصراع های شعر نو بوده است . 

مشهورترین مستزاد سرایان عبارتنداز : مسعود سعد سلمان ، نسیم شمال ، ملک الشعرا بهار ، ادیب الممالک فراهانی ، اخوان ثالث و حسام هروی .

فرد ( تک بیت ):بیتی است مستقل که شاعر تمام منظور خودش را در همان یک بیت بیان می کند و این یک بیت ممکن است مصرع باشد یا غیر مصرع .

مثال :          مردی نه به قوت است و شمشیر زنی           آن است که جـوری که توانـی نکنـی

درون مایه و محتوای مفردات معمولاً مسائلی چون پند و اندرز و حکمت می باشد .

مشهورترین تک بیتی سرایان عبارتنداز : سعدی و صائب تبریزی .

شعر نیمایی: شعری است با مصراع های کوتاه و بلند که قافیه در آن نظم خاصی ندارد . این گونه اشعار دارای وزن هستند و گاهی هم قافیه دارند اما طول مصراع های آن با هم مساوی نیست .

مشخصات شعر نیمایی :

1- مضمون و درون مایه شعر نیمایی احساسات ، تجربیات شخصی ، عشق ، سیاست و اجتماع می باشد .

2- پدید آورنده ی شعر نیمایی ، علی اسفندیاری مشهور به « نیما یوشیج » است .

تفاوت شعر نیمایی با قالب های سنتی:

1- محتوا و درون مایه : نگاه تازه به طبیعت و جهان ، جهت گیری اجتماعی و استفاده از نمادها در طرح مسائل اجتماعی ، انعکاس فضای طبیعی و رنگ محلی در شعر از ویژگی های محتوایی شعر نیمایی است .

 2- از نظر قالب : کوتاه و بلند شدن مصراع ها و جابجایی قافیه از ویژگیهای دیگر شعر نیمایی به شمار می آید .

تحولات شعر نیمایی پس از نیما :

1- شعر آزاد یا نیمایی که وزن دارد اما جای قافیه در آن مشخص نیست . مانند بعضی از سروده های مهدی اخوان ثالث ، سهراب سپهری و قیصر امین پور .

2- شعر سپید که آهنگ دارد اما وزن عروضی ندارد و جای قافیه در ان مشخص نیست . مانند بعضی از اشعار موسوی گرمارودی .

3- موج نو که نه آهنگ دارد نه قافیه و نه وزن عروضی . فرق آن با نثر در تخیل شعری است . شعر موج نو به دشواری و مشکل بودن مشهور است . مانند برخی از اشعار احمد رضا احمدی .

مشهورترین سرایندگان شعر نیمایی (نو) عبارتنداز : نیما یوشیج ، مهدی اخوان ثالث ، فرخ فرخزاد و سهراب سپهری